توسعه قلمرو عقلانیت به عقلانیت ارزشی و پی‌جویی آن در آموزه‌های اسلامی با تأکید بر نقد دیدگاه هیوم

نویسنده

دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، رشتۀ کلام و فلسفۀ دین، قم، ایران

چکیده

دیوید هیوم با درنظرداشتن عقلانیت معرفتی، سخن از عقلانی‌بودن گرایش‌ها و عواطف انسانی را بی‌معنا می‌داند. حال آنکه عقلانیت صرفاً به عقلانیت معرفتی خلاصه نمی‌شود و اگر عقلانیت ارزشی را بپذیریم، آن‌گاه عواطف و اعمال انسانی نیز می‌توانند به این معنا، عقلانی یا غیر عقلانی باشند. در عقلانیت معرفتی، هماهنگی و تطابق ذهن و عین، مد نظر است و در عقلانیت ارزشی، هماهنگی و تناسب میان موجودات و به‌ویژه، بر اساس تبیین الهی، میان موجودات و خدا. این‌گونه هماهنگی و سازگاری دارای ارزش بنیادین است و ازاین‌رو، عقلانیت و ارزش، دو روی یک سکه‌اند. برخی آموزه‌های اسلامی، که درباره عقل و تعقل سخن گفته‌اند، قابل تفسیر بر اساس این نوع عقلانیت هستند و ازآنجاکه این آموزه‌ها، فهم این‌گونه عقلانیت را به قلب نسبت داده‌اند و از طرفی، قلب را مرکز عواطف دانسته‌اند، می‌توان قلب را قوّه‌ای معرفتی-انگیزشی دانست که درصورتی‌که سالم باشد، هم ارزش‌های وجودی را درک می‌کند و هم انسان را به‌سوی آنها سوق می‌دهد.

کلیدواژه‌ها